ओळख : वेगळी वाट चोखाळणाऱ्या नवदुर्गांची – ५ – दिपा पवार

पुणे (बारामती झटका)

काही महिन्यांपूर्वी पेपरला बातमी वाचली की, आईच्या मृत्यूनंतर पाच बहिणींनी आईचे अंत्यसंस्कार केले. त्यातील एक होती दिपा पवार. दिपाने जातीच्या पुढारी मंडळीसमोर आमच्या आईला आम्ही अग्नी देऊ आणि खांदा देऊ असा प्रस्ताव ठेवला. ज्या समाजात पुरूषांसमोर उभे राहणे देखील पटत नाही तेथे घिसाडी समाजात आदर्श ठरेल अशी समाजरीत बदलायचे धाडस या बहिणींनी केले. या सत्यशोधक बदलाची, निर्णयाची दखल अनेक प्रसारमाध्यमांनी घेतली. अनेकांना हे न पटल्याने अनेक नातेवाईक अंत्यविधीला न थांबता निघूनही गेले. पण त्यांच्या आईच्या शिकवणुकीमुळे, तिने आयुष्यभर केलेल्या संघर्षामुळे या मुलींमध्ये हे धाडस आले होते. ‘’भारतीय संविधान व शाहू, फुले, आंबेडकर, सावित्रीबाई फुले सारख्या महामानवांमुळेच आम्ही हे धाडस करू शकलो’’ असे या बहिणी सांगतात.

केवळ १४ वर्षाच्या चिमुरड्या वयात दिपाने सामाजिक विकास क्षेत्रात प्रवेश केला. घिसाडी गाडिया लोहार या भटक्या विमुक्त जमातीच्या (NT-DNT) समाजातून येणाऱ्या पहिल्या काहीच पदवीधारक महिलांपैकी त्या एक. ३० वर्षे त्या मुंबईतील झोपडपट्टीच्या बाहेरील पालावर राहिल्या. अत्यंत अनौपचारिक नोकरी, लवकर लग्न आणि एक तरुण आई म्हणून, बेघर, भूमिहीन, गुन्हेगारीकरणाचा कलंक या सारख्या अत्यंत आव्हानात्मक संघर्षांचा आणि भेदभावाचा त्यांनी जवळून अनुभव घेतला. त्या आज जिथे आहेत त्या ठिकाणी आजही त्यांच्या समाजातील इतर अनेक मुली पोहचू शकलेल्या नाहीत. दिपाचा हा प्रवास जरी खडतर राहिला असला तरी त्यांची कामाची नीतिमत्ता, विचारधारा, दृष्टिकोन आणि धोरणे ही त्यांच्या यशस्वीतेमागील कारणे आहेत.

२२ वर्षांहून अधिक काळ त्यांनी युवक, महिला, समुदाय, स्वयंसेवी संस्था, महाविद्यालये, तसेच स्थानिक आणि राज्य सरकारांसोबत लिंग, मानसिक आरोग्य, लैंगिक पुनरुत्पादक आरोग्य, स्वच्छता, नेतृत्व, चळवळ उभारणी आणि अधिकार आधारित संपूर्ण महाराष्ट्र आणि भारताच्या काही भागांमध्ये सर्वांगीण समुदाय विकास या कार्यक्रमांवर काम केले आहे. त्या भटक्या विमुक्त कार्यकर्त्या तसेच ट्रेनर, समुपदेशक आणि लेखक आहेत तसेच त्या आंतरविभागीय स्त्रीवादी संस्था ‘अनुभूतीच्या’ संस्थापक संचालक आहेत.

अनुभूती या संस्थेचे नेतृत्व स्वत: NT महिला करत आहे. ही संस्था लैंगिक न्याय, हक्क आधारित समुदाय सहभाग आणि समुदाय धाडस-निर्मिती दृष्टिकोन घेऊन काम करते. महाराष्ट्रातील ठाणे, सातारा, पुणे, नाशिक, बारामती जिल्हा आणि राजस्थान, मध्यप्रदेश, दिल्ली अशा अनेक ठिकाणी प्रशिक्षक म्हणून दिपा कार्यरत आहे.

ग्रामीण, भटक्या विमुक्त, आदिवासी, शहरी गरीब समुदायांना मदत, महाविद्यालयांमध्ये समुपदेशन, क्षमता निर्माण करणे, जागरूकता, आरोग्य सेवा प्रवेश, साहित्य, संसाधने आणि इतर सहाय्य प्रदान करणे, भटक्या, गुन्हेगारी, जबरदस्तीने स्थलांतरित, जोखमीच्या ठिकाणी राहणाऱ्या, अत्यंत अनौपचारिक व्यवसाय (उदा. भीक मागणे) इत्यादी घटकांना मदत करणे, आपत्तींना अतिसंवेदनशील असलेल्या समाज घटकांमध्ये संसाधने आणि क्षमता निर्माण करण्याचे काम, असुरक्षित लोकसंख्येसाठी शाळा आणि महाविद्यालये सुसज्ज करण्यासाठी, योग्य मानसिक आरोग्य समर्थनासाठी आणि कामाच्या ठिकाणी लैंगिक छळ रोखण्यासाठी तसेच POSH कायदा २०१३ ची अंमलबजावणी, प्रशिक्षण आणि साहित्य प्रदान करणे, मोफत वाचनालय आणि इंटरनेटसह समुदाय केंद्रांची स्थापना, सुरक्षा, स्वच्छता, अंधश्रद्धाविरोधी, ऑनलाइन प्रवेशासाठी मदत, उपचारात्मक शिक्षण, भारतीय संविधानिक मूल्ये, अधिकार आणि जबाबदाऱ्यांबद्दल साक्षरतेद्वारे चळवळ उभारणे, पोलिस, आश्रम शाळा, शाळा, महाविद्यालये इ. आणि अनुभूती संचालित हम संविधानवादी अभियान, शरीर संवाद अभियान सारख्या अद्वितीय आणि सर्जनशील माध्यमांद्वारे जागृतीकरण सुरु आहे . तसेच सामान्य लोकांसोबत जगजागृतीसाठी ‘बदलाचे पर्व कला मंच’ ची स्थापना, ‘इतिहासाची वैचारिक सफर” – ऐतिहासिक महत्त्व असलेल्या ठिकाणी ऑन-साइट अभ्यास दौरे करणे, जेथे लोकशाही, शिक्षण, उपेक्षितांचे हक्क इत्यादींसाठीच्या चळवळी प्राचीन भारतीय इतिहासापासून चालवल्या गेल्या आहेत. भटक्या विमुक्त जमातींचे स्थान बळकट करणे, त्यांची विकास प्रक्रिया निर्मिती करणे इ. कामे दिपा स्वतः पुढाकार घेऊन करत आहेत.
दिपा यांनी विविध तथ्य-शोध, इतिहास-शोध आणि इतर संशोधन अभ्यासांचे नेतृत्व केले आहे. ‘घिसाडी गाडिया लोहार’ या लोखंडी हत्यारे आणि शस्त्रे बनवण्याच्या व्यवसायावरील पुस्तकाचे ती दस्तऐवजीकरण करत आहे. या समाजातील स्त्रियांचे योगदान, त्यांचे अनोखे लोखंडी घडीव काम, कला, त्यांची भाषा, इतिहास, अर्थशास्त्र याबद्दल लिहिणारे व भटक्या बाईने भटक्या बायांबद्दल अभिव्यक्ती करणारे हे भारतातील पहिले पुस्तक असेल. राबून निर्मिती करणाऱ्या ‘पोलादी बाया’ या पुस्तकात घिसाडी काम करत राबणाऱ्या ८ महिलांचे व्यक्तिचित्र दिपा यांनी रेखाटले आहे.

ऐतिहासिकदृष्ट्या जन्मजात गुन्हेगार ठरवलेल्या आणि जबरदस्तीने स्थलांतरित भटक्या विमुक्त जमाती, आदिवासी, ग्रामीण आणि शहरी गरीब, तरुण, स्त्रिया, त्यांच्यात अधिक असुरक्षित जसे की एकल महिला, ट्रान्स व्यक्ती, शोषणाचे अनुभव, मानसिक आणि शारीरिक अडचणीत असणारे, असंघटित कामगार आणि इतर अनेक उपेक्षित घटकांवर दिपा काम करते. भटका विमुक्त समाज हा एक अत्यंत कुशल भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात भाग घेणाऱ्यांपैकी एक होता. १८७१ मध्ये ब्रिटिशांनी त्यांना कायद्याने गुन्हेगार ठरवले होते. यात पोतराज (रोड शो करतात. भिक्षेची देवाणघेवाण), नाथपंथी डवरी गोसावी (देवांची चित्रे दाखवून भिक्षा मागणे), वडार (माती आणि दगड कामगार), वैदू (पारंपारिक औषध उपचार करणारे), वाघ्या मुरली (लोककला ,नर्तक) इ.चा समावेश होतो.

१५० वर्षांहून अधिक काळ ते बेघर, भूमिहीनता, गैर सन्मान, वंचितता, सक्तीची भटकी जीवनशैली, सतत सामाजिक आणि प्रशासकीय हिंसाचार, कागदपत्रांचा अभाव आणि शिक्षण, आरोग्य, सुरक्षितता, रोजगार या सर्वात वाईट निर्देशकांचा सामना करत आहेत. परंतु दिपा यांच्या कार्याचा आज २ लाखाहून अधिक व १० लाख लोकांना अप्रत्यक्ष फायदा झाला आहे, तळागाळातील तरुण, महिला, नेते करत असलेल्या कामाचा प्रसार साखळी पद्धतीने ५० लाखांहून अधिक लोकांपर्यंत पोहोचला आहे. दिपाने भारतातील NT-DNT महिलांना ‘लैंगिक आणि पुनरुत्पादक आरोग्य आणि अधिकार’ (SRHR ) या पहिल्या संशोधनाचे नेतृत्व केले, आणि आंतरराष्ट्रीय जर्नल SRHM लैंगिक प्रजनन आरोग्य विषय प्रथमच प्रकाशित केला. २०२३ मध्ये कॅलिफोर्नियामध्ये झालेल्या दसरा फिलॅनथ्रपी फोरममध्ये भटक्या-विमुक्त समाजाच्या वक्ता म्हणून “क्लायमेट चेंज आणि भटका, आदिवासी समाज” या विषयावर प्रथमच जागतिक मंचावर त्यांनी त्यांचे विचार मांडले. नवी दिल्ली येथे २०२२ च्या राष्ट्रीय अनुसूचित जमाती संवाद आयोगामध्ये विविध समस्यांचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या भारतातील त्या एकमेव भटक्या विमुक्त समाजातील महिला होत्या. दिपा यांनी लिंग, नेतृत्व, अधिकार, घटनात्मक साक्षरता इत्यादींवर भारतातील विविध गटांसह प्रशिक्षण दिले आहे. राजस्थान आणि मध्य प्रदेशातील विकलांग व्यक्तींसोबत राज्यस्तरीय लिंग समित्या तयार करणे, यूएन वुमन इंडिया कंट्री ऑफिस सिम्पोजियम (परिसंवाद), नवी दिल्ली येथील जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठ, मुंबईतील टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ सोशल सायन्सेस, पुण्यातील सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ, बंगलोरमधील संवाद अशा भारतभरातील अनेक शैक्षणिक आणि इतर संस्थांमध्ये वक्ता, प्रशिक्षक आणि पॅनेलिस्ट म्हणून त्या नियमितपणे भाषणे, प्रशिक्षण, सादरीकरण करतात. ठाणे जिल्ह्यातील NT-DNT युवतींसोबत पहिला राजकीय साक्षरता कार्यक्रम, तरुणांसोबत “समुदायाचा इतिहास, कला आणि संस्कृतीचा अभिमान” कार्यक्रम, दिड लाख आदिवासी, ग्रामीण आणि महाविद्यालयीन तरुण, महिला, पुरुष आणि तृतीयपंथी लोकसंख्येचा समावेश करणारी मानसिक आरोग्य जागरूकता, समुपदेशन आणि समर्थन प्रदान करणारी सामुदायिक केंद्रे दिपाने तयार केली आहेत.

‘अनुभूती’च्या माध्यमातून २०२० मध्ये महाराष्ट्रातील भटक्या विमुक्त जमातींसाठी कोविड मदत कार्य केले. 95% पेक्षा जास्त लाभार्थींमध्ये महिला, मुले, तृतीयपंथी, अपंग, वृद्ध, बेघर, बेरोजगार, हिंसाचारात वाचलेले आणि वैद्यकीय समस्यांनी ग्रस्त होते. आजपर्यंत महाराष्ट्रातील १५ जिल्ह्यांतील ६० हजाराहून अधिक कुटुंबांपर्यंत रेशन, सामुदायिक किचन सेट वितरण, बँक कॅश हस्तांतरण, मोफत लसीकरण, समुपदेशन, हिंसाचार निर्मूलन आणि बालविवाहाची प्रकरणे या संस्थेने हाताळली आहेत. महानगरपालिका क्षेत्रातील ५०० हून अधिक भटक्या विमुक्त सदस्यांनी लैंगिक न्यायाच्या दृष्टिकोनातून आपत्ती व्यवस्थापनात प्रशिक्षण देऊन काम केले. २०२१ मध्ये, दिपा यांनी लॉकडाऊन दरम्यान ठाणे जिल्ह्यातील भटक्या विमुक्त कुटुंबांच्या भूमी हक्क प्रकरणात मार्गदर्शन केले. स्वाक्षरी मोहिमेद्वारे व राज्याच्या राजकीय नेत्यांना निवेदने देण्यासाठी त्यांनी येथील महिलांना संघटित केल्यामुळे त्यांची घरे पाडण्याचे काम ठप्प झाले. समुदायातील महिला आणि मुलींना तोंड द्याव्या लागलेल्या स्वच्छतेच्या गंभीर समस्या सोडवल्या. दिपाने पहिल्या ‘NT-DNT टॉयलेट ऑडिट’ संशोधनाचे नेतृत्व केले आहे. हे “टॉयलेट फॉर टेंट” या अहवालात प्रकाशित करण्यात आले. ‘बदलाचे पर्व कला मंच’ हा युवा सांस्कृतिक गट पोवाडा, लावणी, भारुड, कीर्तन इत्यादी लोकसांस्कृतिक प्रकार तसेच मीम्स, व्यंगचित्रे, पथनाट्य आणि गाणी यांसारखे समकालीन प्रकार जागरूकता आणि चळवळ उभारणी करत आहे. पालावर राहणाऱ्या पोतराज समाजातील महिलांना २०२१ मध्ये पहिल्या रेशन वितरणादरम्यान अनुभूतीशी जोडल्या गेल्या. दिपाने घेतलेल्या शेकडो बैठकीत मानसिक आरोग्य, लैंगिक पुनरुत्पादक आरोग्य, महिलांची सुरक्षा आणि मुलींचे शिक्षण अशा विविध विषयांवर चर्चा होते.

स्वतःच्या गडिया लोहार समाजाचा वारसा जपणाऱ्या दिपा यांच्या यशाने ऐतिहासिक बदल घडवून आणला आहे, दिपाकडून प्रेरणा घेत अनेक मुली आणि स्त्रिया उच्च शिक्षण घेत आहेत, लग्नाला उशीर होत आहे तरी त्यांच्या कुटुंबातील मुले आणि पुरुष त्यांना पाठिंबा देत आहेत. दिपा यांना त्यांच्या समाजातील विशिष्ट पुरुष वर्चस्व असलेल्या नेतृत्वाकडून वैयक्तिक धोका असूनही त्यांनी सातत्यपूर्ण आणि परिणामकारक कामामुळे निर्माण केलेली सद्भावना त्यांच्या सुरक्षिततेचे कार्य करते. संपूर्ण महाराष्ट्रात पुरुष प्रधानतेचा शिरकाव झालेल्या NT-DNT समुदाय कायदेशीर, राजकीय आणि प्रशासकीय कामात दिपा यांच्याकडून मार्गदर्शन घेत आहेत. हे ऐतिहासिक आहे, कारण स्त्रिया सार्वजनिक ठिकाणीही प्रवेश करत नाहीत आणि पुरुषांनी स्त्रीकडून मार्गदर्शन घेणे ऐकले नाही. तथापि, दिपा यांच्या कामामुळे त्यांच्यात ज्या प्रकारचे बदल होताना दिसले, त्या आधारे त्यांनी त्यांच्या स्वतःच्या दृष्टिकोनात मोठा बदल घडवून आणला आहे. लैंगिक न्यायाच्या दृष्टिकोनातून हे एक मोठे पाऊल आहे. दिपा यांचे कार्य भारतीय राज्यघटनेतील मूल्यांवर (न्याय, सन्मान, स्वातंत्र्य, हक्क-आधारित, भेदभावविरोधी), जातीवादविरोधी आणि परस्पर विच्छेदक स्त्रीवादावर आधारित आहे.

दिपा यांच्या कामासाठी त्यांना एंजेल्स ऑफ मुंबई पुरस्कार, प्लॅन इंडिया इम्पॅक्ट अवॉर्डस दिल्ली, मुलींच्या हक्कांसाठी लास्ट माईल चॅम्पियनच्या विजेत्या, मार्था फॅरेल ‘मोस्ट प्रॉमिसिंग इंडिव्हिज्युअल’ पुरस्कार दिल्ली, संवादच्या फेलो, लैंगिक आणि पुनरुत्पादक आरोग्य आणि अधिकार’ (SRHM) ‘Mentoring Program on Rights and Evidence-based Knowledge Creation’ च्या फेलो, कलेक्टिव्ह इम्पॅक्ट पार्टनरशिपची फेलो, गोलकीपर युथ अॅक्शन एक्सिलरेटर, दक्षिण आशियातील UC बर्कलीच्या, कॅलिफोर्निया टेल हर स्टोरी स्पर्धेतील ग्रँड प्राईजच्या विजेत्या, अमेरिका CII फाउंडेशनच्या महिला सन्मान, दिल्ली २०१८ मध्ये भारतात अंतिम फेरीत होत्या जिथे त्यांना उपराष्ट्रपती व्यंकय्या नायडू यांच्या हस्ते सन्मानित करण्यात आले होते. दिपाचा घिसाडी महिलेचा आंतरराष्ट्रीय जर्नलमधील पहिला शोधनिबंध प्रकाशित झाला आहे. कामाच्या ठिकाणी लैंगिक छळ रोखण्यासाठी आणि तरुणांच्या मानसिक आरोग्यासाठी त्यांच्या पुढाकारांना आंतरराष्ट्रीय सहकार्य व मेन्टॉरिंग त्यांनी मिळवली आहे. इंटरनॅशनल जर्नल लैंगिक पुनरुत्पादक आरोग्य बाबींमध्ये NT-DNT महिला आणि मुलींच्या स्वच्छता प्रवेश व स्वच्छताविषयक समस्यांवर २०२२ मध्ये समुदायाच्या नेतृत्वाखालील कृती संशोधनावर आधारित “पालासाठी शौचालय” अहवाल, युवा मानसिक आरोग्यावर २०१९ मध्ये १५०० महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांसह कृती संशोधनाचा “युवा मानसिक न्याय” अहवाल असे दिपाचे अनेक शोधनिबंध, अहवाल व पेपर विविध ठिकाणी सादर झाले आहेत.

दिपाला हे सर्व काम करताना तिचा जोडीदार गणेश साळुंखे व दोन मुलांचा प्रचंड पाठिंबा आहे. तिचे जोडीदार हे लोहार काम व फॅब्रिक्शनचा व्यवसाय करतात. तिला १६ वर्षाची मुलगी अरिया व साडेचार वर्षाचा रयतराज हा मुलगा आहे. आई वडील आता हयात नसले तरीही त्यांचे आशीर्वाद व आईची शिकवण, धाडस, कष्टाळूपणा, बंडखोरीपणा दिपामधे असल्याने ती आपल्या समाजातील सर्व घटकांसाठी प्रचंड काम करते आहे. या इंटरसेक्शनल नारीवादी व जातीअंताच्या चळवळीतील कार्यकर्ती, प्रत्यक्ष चळवळीच्या माध्यमातून परखड भूमिका मांडणाऱ्या व समाजासाठी राबणाऱ्या या आधुनिक नवदुर्गा दिपाला मानाचा मुजरा..!!!

दिपा पवार – 97733 66000
[email protected]

ॲड. शैलजा मोळक
लेखक, कवी, समुपदेशक, व्याख्याता
अध्यक्ष शिवस्फूर्ती प्रतिष्ठान व जिजाऊ ग्रंथालय पुणे. मो. 9823627244

नवनवीन बातम्या व ताज्या घडामोडी पाहण्याकरिता बारामती झटका, संपादक – श्रीनिवास कदम पाटील, ९८५०१०४९१४ हा नंबर आपल्या व्हाट्सअप ग्रुपमध्ये समाविष्ट करावा.